Fajka, XVIII w., glina, dł. główki 45 mm, wys. główki 37 mm, śr. zewnętrzna krawędzi szyjki – 18,5 mm, nr inw. MB/A/8503, kat. 9165, ze zbiorów Działu Archeologii Muzeum Podlaskiego w Białymstoku
W zabiorach Działu Archeologii Muzeum Podlaskiego w Białymstoku znajduje się kilkanaście zabytków znalezionych na terenie Białegostoku będących elementami fajek złożonych – glinianych główek zwanych lulkami. Do najciekawszych pośród nich należy niewielka główka, pochodząca z terenów Państwa Osmańskiego, pokryta warstwą barwionej glinki (angobą) i cylindrze w kształcie głowy mężczyzny w turbanie. Znaleziono ją w trakcie odsłaniania reliktów jednego z elementów założenia pałacowo-ogrodowego – pawilonu nad kanałem.
Główki takich fajek odciskano w formach, a proces produkcji wyglądał podobnie zarówno w wyspecjalizowanych manufakturach, jak i warsztatach garncarskich. Przygotowaną do ich wyrobu glinę cięto na kawałki, a następnie wkładano do form które wcześniej, by do nich nie przywierała od wewnątrz natłuszczano olejem bądź naftą. W przypadku, gdy wykonywano tylko niewielką ilość egzemplarzy pozostawiano ją w niej aż do wyschnięcia. Przy masowej produkcji zapewne wyjmowano je zaraz po uformowaniu. Następnie przebijano przewód dymowy, zagładzano (z reguły) szwy powstałe w miejscu połączenia obu połówek formy. Przesuszone egzemplarze wypalano w piecu, zapewne równocześnie z innymi wyrobami, umieszczając je na specjalnie przygotowanych do tego celu stojakach. W zależności od atmosfery w jakiej przebiegał proces wypału uzyskiwano w efekcie końcowym lulki barwy ceglastej (utleniający) lub szarej (redukcyjny). Jeżeli okaz finalny miał być zdobiony, ornament (negatywowo) wycinano w matrycach. Dekoracje, motywy geometryczne, roślinne oraz antropomorficzne, wykonywano również na egzemplarzach nieprzesuszonych wyjętych z form. Walory estetyczne wyrobów podnoszono również wyświecając bądź pokrywając angobą czy glazurą ich powierzchnie zewnętrzne.
Autor: Halina Karwowska