Plan Białegostoku w końcu XVIII wieku – rekonstrukcja Jana Glinki wg pruskiego planu G. Beckera, fotokopia, skan z materiałów Jana Glinki, Teka 120, k. 4.
Skala l : 2000
Plan Białegostoku przedstawia rekonstrukcję, której podstawę stanowił przechowywany w Państwowej Bibliotece w Berlinie oryginał: “Plan vonder im Konig[lichen] Neu Ostpr[eussi-schen] Cammer departement belegenenad[liegen] Stadt Biallistok auf Befehleiner hochverordneten Neuostpreuss[ischen] Kriegs und Dom[anenl Cammer de dato Biallistok den 17ten Junii 1799 mit rheinlandi Conducteur, copiert durch C. Haller von Hallerstein”. Rekonstrukcja autorstwa Jana Glinki obejmuje tylko wycinek planu Beckera 50 X 72 cm (oryginał 100 X 72 cm)[1].
Po wielkim pożarze Białegostoku w 1973 roku, Jan Klemens Branicki dążył żywo do odbudowy miasta, opierając się na najlepszych wzorcach niemieckich. Sprowadził wykwalifikowanych architektów, artystów, majstrów i rzemieślników. Nie szczędził nakładów, by swoje miasto postawić wysoko zarówno pod względem technicznym, jak i estetycznym. Odbudowując rynek, zadbał, aby jego nowa zabudowa była harmonijna. Wszystkie budynki były murowane, bądź miały wykonaną z cegły ścianę frontową. Wloty ulic podkreślane były reprezentacyjnymi, dwukondygnacyjnymi domami. Wraz z ponowieniem praw miejskich w 1749 roku rozplanowano również zabudowę nowej dzielnicy Białegostoku – Nowego Miasta, na prawym brzegu rzeki Białej.
Białystok Branickiego posiadał 40 ulic, z czego 13 nie miało nazwy, a większość nazwano od gościńców, do których prowadziły. Głównymi ulicami w mieście były: Zamkowa, biegnąca od bramy pałacowej do wiatraka; Kleindorf; Neustadt; Wasilkowska; Choroska; Zielona; Surażska; Bojarska; Nowa, wychodząca z Rynku; Zagumienna; Zatylna, składające się z czterech części: główna łączyła Pocztową z zajazdem i dzielnicą żydowską, Podłużna, Poprzeczna, czwarta nad rowem Zwierzynieckim. Poza centrum miasta leżały ulice Podrzeczna i Browarna. Ulica Zielona i Surażska, jako pryncypalne, były brukowane. Ulica Bojarska zabudowana była stajniami i mieszkaniami służby stajennej. Centrum miasta stanowił rynek z ratuszem.
W 1745 roku powstała odrębna gmina żydowska. Dzielnica żydowska rozciągała się na krańcach miasta, jej środek leżał poza ulicą Zatylną – główną. Znajdowały się w niej szpital kahalny, urząd rabinacki i inne ważniejsze budowle żydowskie. W 1764 roku wybudowano okazałą murowaną świątynię, zwaną wielką synagogą, zlokalizowaną w okolicach ulicy Suraskiej. Pod koniec XVIII wieku rabinem był Kalman Józefowicz. W tym czasie Żydzi zaczęli zamieszkiwać również dzielnice centralne, a nawet zajmowali lokale przy rynku.
Autor: Urszula Siłkowska
[1] Kochanowski Wacław, K, Glinka, J.: Plan Białegostoku w końcu XVIII stulecia, “Rocznik Białostocki”, 3, 1962, s. 508-509.
