Stary kościół farny nazywany „białym kościółkiem” to najstarszy zabytek miasta, wchodzący wraz z „czerwoną” świątynią w skład zespołu bazyliki archikatedralnej pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny.
Najwcześniejszą informację o białostockim kościele znajdujemy w dokumentach z roku 1553, chociaż istnieją przesłanki, aby założenie parafii przesunąć na lata 20. XVI w. Wówczas też powstała w tym miejscu pierwsza drewniana świątynia, której jedyną pozostałością jest zachowana ceglana krypta zwana „fundatorską”. Gdy w 1617 r. Piotr Wiesiołowski (młodszy) rozpoczął budowę nowego, murowanego kościoła, drewnianą świątynię przeniósł na drugą stronę obecnego rynku i wykorzystał jako kaplicę przyszpitalną. Nowy kościół stanął w tym samym miejscu przed 1625 r. Budowę i wyposażenie świątyni dokończył syn Piotra, Krzysztof Wiesiołowski. Obiekt wyróżniał się na tle innych budynków sakralnych Podlasia nie tylko użyciem cegły, ale również schludną architekturą i rozmiarem. Dokoła kościoła wzniesiono sześcioboczny mur z bramą oraz czterema narożnymi wieżyczkami. Znajdował się tu również najstarszy cmentarz przykościelny.
W połowie XVIII wieku dzięki nowym właścicielom miasta – Branickim herbu Gryf – kościół został odnowiony i wyposażony w duchu barokowym. Pomysłodawcą i fundatorem zmian był hetman Jan Klemens Branicki. Za autora projektu uważany jest Jakub Fontana.
Na początku XX w. rozebrano prezbiterium białego kościoła Wiesiołowskich i dobudowano „czerwoną” neogotycką świątynię.
We wnętrzu znajdują się trzy ołtarze: częściowo okrojony i przesunięty ołtarz główny z obrazem Wniebowzięcia NMP autorstwa Augustyna Mirysa, ołtarz boczny Ukrzyżowania z kopią drogocennego krucyfiksu nabytego przez J. K. Branickiego w Wenecji oraz ołtarz boczny z wizerunkiem Matki Boskiej Modlącej.
W niszy po prawej stronie umieszczono pomnik z różowego i czarnego marmuru. Jest to epitafium serc wojewody podlaskiego Stefana Mikołaja Branickiego i jego matki Aleksandry Katarzyny z Czarnieckich, córki hetmana Stefana Czarnieckiego. Ufundowała go żona Stefana Mikołaja i matka Jana Klemensa – Katarzyna Scholastyka z Sapiehów. W kartuszu umieszczone są herby: Branickich – Gryf, Sapiehów – Lis i Czarnieckich – Łodzia.
Tuż obok na ścianie wisi epitafium Izabeli Branickiej (zm. 1808) wyhaftowane przez jej dwórkę Weronikę Paszkowską. W centrum kompozycji widnieje wazon z kwiatami, obok uschnięte drzewo – symbol śmierci, a w oddali biały obelisk z medalionem przedstawiającym profil Izabeli oraz panoramę Białegostoku. W alabastrowym wazonie nad epitafium ukryte były pamiątki hetmanowej związane z bliskimi jej osobami.
W niszy po lewej stronie znajduje się monument serca Jana Klemensa Branickiego, hetmana wielkiego koronnego, ufundowany przez jego trzecią żonę Izabelę z Poniatowskich Branicką. Ciało hetmana spoczęło w kościele św. Piotra i Pawła w Krakowie.
Na sklepieniu widnieją fragmenty fresków wykonanych w latach 1751-52 przez Antoniego Herliczkę. Malowidło przedstawia Trójcę Świętą z częściowo zatartą postacią Chrystusa.
W trzech kryptach znajdują się w trumny pochodzące w większości z XVII i XVIII w., m.in. mahoniowa trumna Izabeli z Poniatowskich Branickiej i rokokowa trumna bratanicy hetmanowej – Katarzyny Poniatowskiej.
Stary kościół farny zbudowany został na planie prostokąta, do którego od wschodu dołączono długie, trójbocznie zakończone prezbiterium (rozebrane w 1902 r.) a od zachodu dodano wąską wieżę na rzucie kwadratu. Jednonawowa budowla wykazuje cechy stylu późnorenesansowego: zwartość i smukłość bryły, kilkupoziomową wieżę z wyróżniającymi się członami zwieńczoną baniastym hełmem z ażurową latarnią czy też półkoliście zamknięte okna. Uwagę zwraca wykonany z piaskowca manierystyczny portal nad wejściem ze sceną koronacji Maryi Panny. Korpus świątyni przykryty został sklepieniem w kształcie kolebki z lunetami.
Autor: Sylwia Bućko
